«Γενόμενος κάτοχος απεράτων καλλιεργησίμων εκτάσεων…»… Του Στάθη Κουτρουβίδη από τις εκδόσεις Σμίλη… Ένας τίτλος που χαρακτηρίζει την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και ολόκληρο το 19ο αιώνα. Ένας τίτλος που αναδεικνύει την μεγάλη γεωργική γη ως το απόλυτο φετίχ των μελών της νέας αστικής τάξης. Σε όποια κατηγορία και αν ανήκει ο νέος αστός, ό,τι επιτήδευμα και αν ασκεί, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις αποτελούν αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας και ένδειξη υπέρτατου κύρους.
Ένα βιβλίο με εστίαση στην πόλη της Πάτρας και στην επαρχία Πατρών, συναρπαστικό ανάγνωσμα, ειδικά για μάς τους πατρινούς. Και κυρίως για όσους εξ υμών, πιστεύω όλοι μας, υπήρξαμε αναγνώστες έστω μέσες – άκρες της ιστορίας του Θωμόπουλου, ξεφυλλίσαμε το αξεπέραστο Ιστορικό Λεξικό του Κ. Τριανταφύλλου, διαβάσαμε τον Β. Λάζαρη, τον Χρ. Μούλια, τον Ν. Μπακουνάκη, την Γιώτα Καίκα – Μαντανίκα, το Ν. Σαραφόπουλο, το Γιώργο Μόσχο, την Ευανθία Στιβανάκη κι άλλους…
Αλλά κι έχουμε εντρυφήσει σε βιβλία λογοτεχνίας, κυρίως ιστορικά μυθιστορήματα που αναφέρονται στην Πάτρα, όπως το Γυρί του Πολίτη, τα Πριμαρόλια της Κακούρη, θα υπογράφω Λουί της Γαλανάκη, το Ξύπνημα της Πατρινέλλας του Μπουλούντζα, τον δικό μου Κάτοικο Πατρών, κι άλλα που ίσως ξέχασα… ας με συγχωρήσουν οι συγγραφείς τους.
Ο Σ.Κ. δεν στέκεται σε μια, λίγο πολύ, γνωστή επιφάνεια των πραγμάτων. Ανιχνεύει, φωτίζει και τελικά αναδεικνύει περιγράφοντας αναλυτικά τις διαδικασίες και την ταξική γένεση των νέων γαιοκτημόνων – τσιφλικάδων της επαρχίας Πατρών που τα ονόματά τους συναντούμε καθημερινά περπατώντας τους δρόμους της πόλης μας και κάποιοι απ΄ αυτούς έχουν γίνει οικεία μας πρόσωπα, όπως Παπαδιαμαντόπουλος, Καλαμογδάρτης, Ρούφος, Ζαΐμης, Λόντος, Κουμανιώτης, Μπουκαούρης, Σωτηριάδης κλπ κλπ.
Πώς λοιπόν συγκροτήθηκε μετά την απελευθέρωση η τοπική τάξη των γαιοκτημόνων;
Εν αρχή οι μεγάλες ιδιοκτησίες γης. Και οι ιδιοκτησίες ήσαν προς τους γαιοκτήμονες και γαιοκτήμονες ήταν οι ιδιοκτησίες, για να παραφράσω την αρχική φράση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ( «Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ήν προς τον θεό και θεός είναι ο Λόγος ».
Με την απελευθέρωση και ίσως λίγο πριν, πολλές μεγάλες ιδιοκτησίες της οθωμανικής περιόδου, μεταβιβάζονται, πωλούνται – μπιρ παρά- σε επιτήδειους πρόκριτους, δημογέροντες και κοτζαμπάσηδες – συνεργάτες των οθωμανών. Αυτοί οι τίτλοι παραχώρησης δεν θα αμφισβητηθούν ποτέ από το νεοελληνικό κράτος.
Όσες εκτάσεις δεν μεταβιβάστηκαν, με την απελευθέρωση χαρακτηρίζονται κρατικές και αποτελούν τις περίφημες εθνικές γαίες.
Αυτές οι εθνικές γαίες μετά από κάποιους αρχικούς δισταγμούς αρχίζουν να προσφέρονται σε δημοπρασίες. Κάτω από την πολιτική πίεση των ενδιαφερόμενων αγοραστών που πίεζαν πολιτικά προς τούτο, αλλά και κάτω από την ανάγκη του κράτους να αποκτήσει κάποιους πόρους. Και αυτοί που μπορούν να πληρώσουν είναι οι έχοντες τα σχετικά κεφάλαια.
Στην προκειμένη περίπτωση είναι οι επήλυδες ή ετερόχθονες κεφαλαιούχοι που καταφτάνουν από τις οθωμανικές επαρχίες με κεφάλαια για να ασκήσουν το εμπόριο. Και οι ετερόχθονες επιθυμούν γαίες, είναι το φετίχ της εποχής, είπαμε.
Να ανοίξω μια μικρή παρένθεση: Αν οι επήλυδες είναι λαϊκοί, νομάδες εργάτες ή αγρότες, γυρολόγοι τεχνίτες κλπ αποκαλούνται υποτιμητικά πάροικοι ή φερτικοί. Κάτι ανάλογο με τους σημερινούς κατόχους golden visa και τους ανέστιους πρόσφυγες και μετανάστες. Κλείνει η παρένθεση.
Έτσι ταυτόχρονα με τα εμπόριά τους, εξαγοράζουν, με άλλα λόγια βάζουν χέρι στις εθνικές γαίες. Ταυτόχρονα αγοράζουν γη και από τους πρώτους ιδιοκτήτες που την απέκτησαν από τους πανικόβλητους οθωμανούς.
Κι αν ανάμεσα στις μεγάλες εκτάσεις παρεμβάλλονται και κάποιοι μικροϊδιοκτήτες, έχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα μέσα στο βιβλίο, οι μικροί ιδιοκτήτες μετά από πιέσεις και εκβιασμούς και μην αντέχοντας τα μεγάλα δικαστικά έξοδα στο τέλος παραδίδονται.
Στη συνέχεια οι νέοι μεγαλοϊδιοκτήτες με όπλο τη γη μπαίνουν δυναμικά στην ακμάζουσα καλλιέργεια της σταφίδας. Είμαστε στον αιώνα του ‘μαύρου χρυσού’, της Κορινθιακής σταφίδας. Η καλλιέργεια απαιτεί τη σκληρή εκμετάλλευση των εργατών γης, αλλά και δάνεια που αποκτούν, υποθηκεύοντας τμήματα της γης τους στο νεοσύστατο τραπεζικό σύστημα.
Έτσι συσσωρεύονται τα πρώτα σημαντικά κεφάλαια που θα οδηγήσουν στο διεθνές εμπόριο, δηλαδή στους μεγάλους σταφιδέμπορους της εποχής καθώς και στην πρώτη αναιμική βιοτεχνική και βιομηχανική δραστηριότητα.
Με τον τρόπο αυτό διαμορφώνεται μια αστική τάξη με συμπαγή χαρακτηριστικά που μέσα από διαφορετικές διαδικασίες και οικονομικές διεργασίες παραμένει στο κοινωνικό και οικονομικό προσκήνιο για περισσότερο από έναν αιώνα.
Το 1873 η εφ. Ο Φορολογούμενος του Κωνσταντίνου Φιλόπουλου δικηγόρου και γραμματέα του Εμπορικού Συλλόγου Ερμής γράφει αναζητώντας την κατάλληλη υποψηφιότητα για τις επερχόμενες δημοτικές εκλογές:
…Να εκπροσωπήσει τας ιδέας και το φρόνημα της υγειεστέρας της κοινωνίας ημών μερίδος, δηλαδή πάντων των ορθοφρονούντων εμπόρων, των αμερολήπτων επιστημόνων, των φιλησύχων κτηματιών και βιομηχάνων…
Και μας διευκρινίζει ο Κουτρουβίδης πως κτηματίες θεωρούνται μόνο οι μεγαλοϊδιοκτήτες γης, και έμποροι μόνο οι ισχυροί σταφιδέμποροι.
Ο Φορολογούμενος συνεχίζει και αλλού τις εκκλήσεις του:
Έμποροι! Σεις είσθε αι μέλισσαι της υλικής προόδου της πόλεως. Εκ μικρών δια της φιλοπονίας και της τιμιότητάς σας κετέστητε πλούσιοι, τιμώντες την πόλιν και την πατρίδα.
Κτηματίαι! Η περί την πόλιν πεδιάς είναι η πηγή του πλούτου της πόλεως. Ταύτην δια μόχθων ατρότων, και δαπανών απείρων, οι γονείς σας και σεις καλλιεργείτε καταστήσαντες αυτήν κήπον της Εδεμ.
Μέχρι πρόσφατα όπως αναλύει ο Κουτρουβίδης, τα επιστημονικά πεδία των Πολιτικών Επιστημών και της Κοινωνιολογίας επέμεναν στις απόψεις ότι στην ευρύτερη περιοχή μας κυριαρχούσε η μικρή ιδιοκτησία, ο μικρός δηλαδή κλήρος. Ότι απουσίαζαν οι εκμεταλλευτικές σχέσεις και κατά συνέπεια οι κοινωνικές – ταξικές και κατ’ επέκταση πολιτικές συγκρούσεις. Με συνέπεια να μην έχει καταφέρει να δημιουργηθεί μια ισχυρή αστική τάξη. Ή έστω να έχει δημιουργηθεί μια καχεκτική, αναιμική και παρασιτική αστική τάξη.
Έτσι περιγράφεται μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από την απουσία κοινωνικών- ταξικών αντιπαλοτήτων, από ήπιες και φιλικές εκμεταλλευτικές σχέσεις, από την επικράτηση κοινωνικής γαλήνης και συνεργασίας αφεντικών – εργατών.
Σε ξεχωριστά υποκεφάλαια παρατίθεται η κριτική σε φορείς τέτοιων ειρηνιστικών απόψεων. Στον Ν. Μπακουνάκη για το γνωστό βιβλίο του Πάτρα μια ελληνική πρωτεύουσα στο 19ο αι., και στον Χρήστο Λυριτζή για το μελετήμά του Το τέλος των τζακιών, κοινωνία και πολιτική στην Αχαία του 19ου αι.
Όπως καταλάβατε ήδη η μελέτη του ΣΚ ανατρέπει την επικρατούσα και κυριαρχική μέχρι τώρα «ειρηνιστική» και συνεργατική των τάξεων αντίληψη.
Ένα άλλο που ανατρέπει είναι η άποψη που είχε επικρατήσει ότι υπήρχε διαφοροποίηση ανάμεσα στην ισχυρή ομάδα των μεγάλων σταφιδεμπόρων και στην ομάδα των γαιοκτημόνων (εκείνων δηλαδή που διέθεταν σημαντικές εκτάσεις γης).
Από την έρευνα του ΣΚ προκύπτει ότι οι πρωταγωνιστές της κοινωνικής, οικονομικής και της πολιτικής ζωής του τόπου διασυνδέονται μέσα από διαφορετικές και ποικίλες διαδρομές. Η πολιτική μερίδα μπορεί να μην πρωταγωνιστεί εμφανώς στο σύνολο των οικονομικών διεργασιών της ευρύτερης περιοχής, ωστόσο συμμετέχει στο πεδίο των οικονομικών εξελίξεων.
Επομένως δεν είναι ακριβές να μιλάμε για διαφοροποιήσεις μεταξύ δύο διακριτών κοινωνικά ομάδων. Πρόκειται για ενιαία κοινωνική κατηγορία, στην οποία εντάσσεται με σχετική ευκολία το σύνολο των πολιτικών οικογενειών,
Να σημειώσουμε με την ευκαιρία ότι μέλη της ομάδας αυτής διεύρυναν τη δράση και τον πλούτο τους ακολουθώντας και τακτικές τοκογλυφίας.
Πέρα από τους οικονομικούς όρους συγκρότησης της αστικής τάξης, σημασία στη μελέτη δίνεται η ανάλυση των ιδεών, της κρατούσας ιδεολογίας κυρίως στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Ένα από τα πρώτα δόγματα της αστικής ιδεολογίας τους είναι οι αοριστίες περί της «ηθικοποίησης» της κοινωνίας». Δεν λέω περισσότερα.
Αυτό δεν εμποδίζει εκπροσώπους της να διατυπώνουν απόψεις για ποινικοποίηση της φτώχειας ή ακόμα να διατυπώνουν ένα πολιτικό λόγο με έντονα αντικοινοβουλευτικά χαρακτηριστικά.
Πολύ αργότερα μέλη της ομάδας αυτής επιλέγουν τη φιλανθρωπική δράση στο πεδίο της κοινωνική προσφορά.
Η μελέτη κρύβει υποκεφάλαια θησαυρούς που διαβάζονται αυτοτελώς σαν ξεχωριστά μελετήματα, όπως:
Η Ιδέα της εκβιομηχάνισης
Η κοινωνία του πλούτου,
η Κοινωνία των φτωχών και η αντιμετώπιση της φτώχειας
Φιλανθρωπία και συμφέρον.
Η αντιμετώπιση της φτώχειας είναι ένα συναρπαστικό θέμα. Ξεκινά, όπως είπαμε από τις φωνές για ποινικοποίηση της φτώχειας και εγκλεισμό των φτωχών σε άσυλα και φυλακές που άλλωστε ούτε υπήρχαν ούτε επαρκούσαν και φτάνει κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. στα πρώτα σκιρτήματα μιας αφ’ υψηλού αστικής φιλανθρωπίας.
Η φιλανθρωπία ξεκίνησε ως ατομική πρωτοβουλία και στο τέλος του αιώνα – αρχές του 20ου , πήρε πιο συλλογικό χαρακτήρα μέσω των λεγόμενων αδελφάτων και κομιτάτων.
Η κοινωνική υποδομή υγείας και πρόνοιας κάπως έτσι ξεκίνησε.
Το νοσοκομείο λειτούργησε μόλις το 1892.
Για το Πτωχοκομείο το 1875 αρχίζει η συλλογή χρημάτων με τη δημιουργία της σχετικής επιτροπής.
Το Βρεφοκομείον των εκθέτων βρεφών ξεκίνησε με φωνές για τα μπάσταρδα που κατακλύζουν την πόλη, στη συνέχεια δημιουργήθηκε επιτροπή αλλά καθοριστική ήταν η συμβολή του Γεωργ Σωτηριάδη
Επίσης το Ίδρυμα για τα ασθενή έκθετα βρέφη έγινε με δαπάνες του Ιωάννη Γερούση.
Κίνητρο αυτών των θαυμάσιων πρωτοβουλιών όπως τονίζει ο Στάθης ήταν η ενόχληση των αστών από την εικόνα της πόλης, με επαίτες, έκθετα και ασθενείς που πέθαιναν πάνω στους δρόμους.
Στο γύρισμα του αιώνα εμφανίζονται και οι μεγάλοι ευεργέτες της πόλης. Ο συσσωρευμένος πλούτος από το εμπόριο και την τοκογλυφία είναι μεγάλος αλλά να μην τους αδικούμε. Η φιλάνθρωπη διάθεσή τους στηρίζεται και σε άλλα ευγενή κίνητρα και βεβαίως στην επιθυμία της μελλοντικής τους υστεροφημίας.
Ο γνωστός Σκαγιόπουλος με διαθήκη του αφήνει ποσόν για την ίδρυση Ορφανοτροφείου και Αγροτικού σχολείου που εγκαινιάστηκε το 1929.
Ο Καραμανδάνης ιδρύει το Καραμανδανειο νοσοκομείο παίδων το 1938.
Ο Καραμανδάνης επίσης δωρίζει το κτίριο του αρχαιολογικού μουσείου και όχι μόνο.
Για το Δημ.Θέατρο Απόλλων δεν ανάφερα κάτι, άλλωστε είναι γνωστό πως έγινε από κομιτάτο πλουσίων για να μπορούν οι αστοί να απολαμβάνουν το μουσικό θέατρο της Ευρώπης, όπερες και οπερέτες.
Κλείνοντας… Μέσα από το βιβλίο αναδύεται η αστική τάξη της πόλης με τον πλούτο της και το φετίχ της, αυτό της μεγάλης γεωργικής γης. Σε όποια κατηγορία και αν ανήκει, ότι επιτήδευμα και αν ασκεί, ο νέος αστός για να έχει κύρος στην νέα πόλη πρέπει να είναι κάτοχος απεράτων καλλιεργησίμων εκτάσεων…»
Ο Κάτοικος Πατρών, στάθηκε η αιτία να προσκληθώ και να παρουσιάζω σήμερα ένα σημαντικό ιστορικό βιβλίο ενός διακεκριμένου ιστορικού, δίπλα σε έναν καθηγητή ιστορίας. Στον Κάτοικο περιγράφω μέσα από την μυθοπλασία πώς μέλη της άρχουσας τάξης εφορμούν να αρπάξουν οικιστική γη εντός του νέου σχεδίου πόλης.
Κι επειδή το ίδιο πάθος ταυτόχρονα με τα οικόπεδα – φιλέτα της νέας πόλης εκδηλώνεται και στις απέρατες καλλιεργήσιμες εκτάσεις…»,
χαίρομαι ιδιαίτερα που ο δρόμος της λογοτεχνίας διασταυρώνεται με το δρόμο της ιστορικής έρευνας.
Σας ευχαριστώ.
λογοτεχνία στην κοινωνία 